Bachczysaraj to jedno z najstarszych miast Krymu, będące w swoim czasie stolicą Chanatu Krymskiego [krtat. Qırım Hanlığı]. Jego powstanie poprzedzał długi okres istnienia Krymskiej Jurty (krtat. Qırım Yurtu), ułusu, który w XIII wieku oddzielił się od Złotej Ordy. Stolicą Jurty był Sołchat [krtat. Eski Qırım], bogate miasto położone na ważnych szlakach handlowych. Niestety, historia Chanatu Krymskiego i Bachczysaraju wciąż jeszcze pozostaje mało znana. Pierwsze informacje o stolicy chanatu pochodzą od polskiego dyplomaty, Marcina Broniewskiego, który jako poseł króla Stefana Batorego przebywał na dworze chana krymskiego w roku 1578. Jegoksiążka „Opisanie Tatarii”, wydana została po raz pierwszy w Köln w roku 1595. W języku rosyjskim ukazała się w roku 1867, ale w wersji niepełnej i z wieloma nieścisłościami. Braki te skorygowano w dwóch następnych wydaniach w języku polskimi niemieckim.

Ze wspomnień M. Broniewskiego wynika, że w roku 1578 Bachczysaraj był jedną z rezydencji władcy, ale jeszcze nie pozostawał wyłączną stolicą chanatu. Miasto i pałac były jednakże bezspornie zidentyfi kowane. „Kamienny dom, w którym mieszka chan, nazywa się Bachczysaraj... Obok miasta zbudowany kamienny meczet i grobowce chanów,... nieopodal miasta także pobudowano liczne tatarskie grobowce. Oprócz tego poseł najprawdopodobniej widział meczet Bijuk-Chan-Dżami [krtat. Büyük Han Cami] – Wielki Meczet Chański, którego kopulaste przykrycie zostało po pożarze w roku 1736 zmienione na czteropołaciowy dach.

W sąsiedztwie meczetu znajdował się chański cmentarz i dwa mauzolea z chańskimi mogiłami, z których jedną, datowaną na XVI wiek, mógł także Broniewski widzieć. Ponadto Broniewski pisał, że na krańcu miasta jest drugie – Sałaczyk, niebędący wszakże w owym czasie częścią Bachczysaraju. Historyczne centrum Bachczysaraju, pałac chański, już podówczas istniało. Nie można utożsamiać go z Dewlet Serajem wspominanym w dokumentach Mengli Gireja, położonym prawdopodobnie w części Sałaczyka. Tradycja architektoniczna łączy powstanie Bachczysaraju z chanem Sahibem Girejem.

Szczególną wartość dla badaczy ma praca Guillaume’a Le Vasseura de Beauplana [około 1595–1673], francuskiego inżyniera, pozostającego na służbie u królów polskich i budującego twierdze na Ukrainie. Beauplan nazwał Bachczysaraj jedną z polowych kwater, a następnie stolicą Chanatu Krymskiego. Jego zdaniem miasto jako stolica zaistniało po wybudowaniu pałacu w latach 1503–1519. Wynika z tego, według Beauplana, że pałac mógł powstać za rządów chana Mengli I Gireja (1467–1515), lub jego syna i następcy Muhammeda I Gireja (1515–1523). Taka opinia nie jest bezpodstawna, sko-ro w obrębie Sałaczyka istniał „Dewlet-Saraj”, wymieniany w dokumentach epoki Mengli Gireja, ale niebędący jeszcze miastem.

Z tego powodu nie można identyfikować go z Bachczysarajem, ponieważ Sałaczyk w owym czasie nie stanowił jego części.Cennym przyczynkiem do historii Krymu wieków XII-XVII jest „Księga podróży” tureckiego podróżnika Ewliji Czele-biego [tur. Evliya Çelebi, 1611–1683]. Lektura tekstu pokazuje, że informacje o historii Krymu rozrzucone są dosłownie po wszystkich tomach pracy. Najbardziej jednak pełne i skomasowane wiadomości znajdują się w tomie VII. Czelebi znany jest światu naukowemu od wieku XIX, za sprawą przekładu na język rosyjski F. K. Bruna, który opublikował kilka fragmentów z „Księgi podróży”. Znalazły się one w II tomie wydania angielskiego w tłumaczeniu J. Hammera. Wśród współczesnych turkologów wywołują jeszcze większe pretensje niż przekład Hammera, z powodu popełnionych błędów w tłumaczeniu na język rosyjski. W nowym wydaniu dzieła Czelebiego składającym się z trzech ksiąg zamieszczono opisy wędrówki po rozlicznych krajach Europy i Azji, ale bez podróży na Krym. Wśród innych publikacji, warto zwrócić uwagę na pracę polskich wschodoznawców, m.in. Z. Abrahamowicza i J. Reychmana, w których znalazły się przetłumaczone na język polski fragmenty z „Księgi podróży” wraz z komentarzami. Przekład zawiera opis wędrówki Ewliji Czelebiego po Krymie i w rejonie Morza Azowskiego, którego nie ma w opracowaniu sowieckim. Książka ta została w roku 1996 przetłumaczona na rosyjski przez M. B. Kiziłowa.G. M. Burow podjął natomiast próbę prześledzenia topografii Bachczysaraju z okolicami na podstawie danych Czelebiego. W roku 1999 opublikowano tłumaczenie J. W. Bachrewskiego, a w roku 2008 jego drugie wydanie. W porównaniu z pierwszym weszło do niego kilka rozdziałów, poświęconych terenom ord nogajskich na północ od Pereko-pu, naniesiono również wiele sprostowań i uściśleń.

„Księga podróży” wzbudza zainteresowanie przede wszystkim jako dzieło współczesnego, naocznego świadka i uczestnika wielu ważnych historycznych zdarzeń. Jednak E. Czelebi szeroko wykorzystywał podania, legendy, opowiadania oraz informacje od ludzi, z którymi się spotykał, dlatego nie można bezkrytycznie podchodzić do jego stwierdzeń. Wątpliwości wzbudzają niektóre, znaczne przesadzone, dane, na przykład ilość domów lub liczba ludności.

Podobnie jak większość wschodnich pisarzy, Czelebi miał skłonność do wszelkiego rodzaju przesady, niemniej jednak obfitość istotnego materiału czyni „Księgę podróży” ważnym źródłem historycznym. W stolicy Chanatu Krymskiego opisał szczegółowo na wpół zniszczone lub całkowicie zburzone budynki i zabudowania, np. pałace władcy i znacznych murzów, meczety, medresy, mauzolea-djurbe, kara-wan-seraje, łaźnie, domy mieszkalne, fontanny, nagrobne pomniki muzułmańskich cmentarzy i wiele innych. W roku 1736, za czasów chana Kaplan Gireja, wojska rosyjskie pod dowództwem feldmarszałka B. Ch. von Münnicha przez Perekop wtargnęły na Krym. Po zajęciu Bachczysaraju stwierdził on, że miasto opustoszało, domy zostały ograbione, większość zabudowań zrujnowano i spalono. Na rozkaz Münnicha jego adiutant, kapitan Ch. H. von Manstein opisał bachczysarajski pałac w swojej pracy „Zapiski o Rosji 1727–1744”.

Można z niej dowiedzieć się o oryginalnym wyglądzie wielu pałacowych komnat, a także o urządzeniach chańskich łaźni. Odnotował, że chański pałac był ograbiony i „obrócony w popiół, podobnie jak całe miasto”. Słów Mansteina nie należy jednak pojmować dosłownie. Pałac rzeczywiście silnie ucierpiał podczas pożaru, ale nie został całkowicie zniszczony. Po wycofaniu się wojsk rosyjskich, za panowania chanów Selameta i Krym Girejów pałac odbudowano, korzystając z pomocy i przy współudziale architektów oraz artystówmalarzy z Imperium Osmańskiego.

Powyższe materiały mogą być wykorzystane w celu odtworzenia historycznego wyglądu średniowiecznego wschodniego miasta, jego historyczno-architektonicznych i stylistyczno-kulturowych cech Bakczysaraju jako stolicy Chanatu Krymskiego na przestrzeni dwóch i pół stuleci.

Скачайте вложение, и ознакомитесь с  полной  версией  статьи!